Seisachtheia – over de kwijtschelding van schulden in antiek Griekenland

Collage van oude foto's genomen in Griekenland - Athene, Korinthe, Koroni, Olympia, Sparta, Kerkyra... ©2015 Huib J. Lirb

“Elke dag, volksmuziek met zang (laïká) en urban blues / underground  (rembetika), live music”. Collage van oude foto’s genomen in Griekenland – Athene, Korinthe (Isthmus kanaal), Koroni, Olympia, Sparta (Eurotas, Mystras), Kerkyra (hoge olijfbomen), Ithomi, uitzicht van Patras… ©2015 Huib J. Lirb

 

Modern Europa zou zich meer door de klassieken moeten laten inspireren. De kwijtschelding van schulden voor grote groepen schuldenaren behoorde tot de kern van de hervorming die de op dat moment meest vooraanstaande magistraat (“archon”) Solon wist door te voeren in de stadstaat Athene in 594 v.Chr. “Alle gewone mensen waren schuldenaren van de rijken”, schreef Plutarchus (Solon 13.2), en ze liepen uiteindelijk allemaal het risico te worden verkocht als slaven, zelfs aan buitenlanders. Het ging vooral om kleine boeren die met hun pacht in gebreke waren gebleven (hektemoroi  – de “zesde-deel-mensen”) of gewoon die leningen waren aangegaan, zoals voor zaaigoed, die ze niet meer konden terugbetalen (de precieze aard van de binding van de hektemoroi aan de grond en aan de elite is een problematisch onderwerp dat hier niet in nader detail hoeft te worden uitgewerkt).  Er moest iets gebeuren. De crisis werd bezworen door de radicale hervorming die bekend staat onder de naam “seisachteia” (“het afschudden van lasten”).  Schuldslavernij werd aldus verboden en de bestaande schulden werden massaal kwijtgescholden.

Solon’s hervormingen hebben de kiem gelegd voor de ontwikkeling (via Peisistratos in het midden van de zesde eeuw en Kleisthenes tegen het einde ervan) van de eerste democratie – geldend voor althans een deel van de bevolking (mannelijke burgers) – die we in de geschiedenis hebben leren kennen (W.G. Forrest, The Emergence of Greek Democracy: the character of Greek politics, 800-400 BC, London 1966, Chapter 6 “Revolution in Athens: Solon”, 143-174).

We moeten ons realiseren dat deze hervorming wel érg radicaal was en een opmerkelijk zeldzame ontwikkeling (G.E.M. de Ste. Croix, The Class Struggle in the Ancient Greek World from the Archaic Age to the Arab Conquests, London 1981, 137, 215). Het thema van de kwijtschelding van schulden heeft in antiek Griekenland een lange geschiedenis, en dan wel vooral als een steeds weer terugkerende eis (welke herhaalde roep natuurlijk getuigt van de hardnekkige ernst van het probleem van de schuldenlast), en slechts zo nu en dan ook als een feitelijke gebeurtenis. Plato doet het smalend af als populistische onzin, als een demagogisch middel van tirannen die de gunst van de massa proberen te winnen (Ibidem, 190-1).  En die massa had er wel degelijk oren naar: “The programme of Greek revolutionaries seems largely to have centred in two demands: redistribution of land, cancellation of debts (gēs anadasmos, chreōn apokopē). These twin slogans, characteristic of an impoverished peasantry, had appeared at Athens in the early sixth century, in the time of Solon [….] They are not much heard of in fifth-century Greece but became ever more insistent in the fourth” (de Ste. Croix, op. cit. 298; hierin lees ik een echo van Paul Cartledge, waarvoor zie onder).

Voor je het idee zou krijgen dat die incidentele gevallen waar in men aan de roep gehoor wist te geven verklaard zouden kunnen worden door, zeg maar, “democratische waarden”, spoed ik me te zeggen dat de tweede grote schuldkwijtscheldingsoperatie [tip: galgje] in de Griekse Oudheid plaats vond in een oligarchische stadstaat die juist nadrukkelijk tegenover de democratieën stond: Sparta.

Ja, wie zou toch hebben gedacht dat de Spartaanse koningen meer compassie hadden met schuldenaren dan  de hardvochtige ploeg rond Dijsselbloem? De Spartanen geloofden in de rechtvaardigheid van de schone lei (of anders in ieder geval in de praktische redelijkheid daarvan): “wanneer een koning is overleden en een nieuwe koning zijn positie overneemt, bevrijdt deze opvolger alle Spartaanse burgers, die de koning of de publieke zaak iets verschuldigd zijn, van hun schuld” (Herodotus VI.59:  ἐπεὰν ἀποθανόντος τοῦ βασιλέος ἄλλος ἐνίστηται βασιλεύςοὗτος ἐσιὼν ἐλευθεροῖ ὅστις τι Σπαρτιητέων τῷ βασιλέι  τῷ δημοσίῳ ὤφειλε; misschien dus overigens niet door kwijtschelding maar door die schulden zelf te voldoen, om welke reden er sprake is van “bevrijden”; cf. Engelse vertaling Perseus online: “When one king is dead and another takes his office, this successor releases from debt any Spartan who owes a debt to the king or to the commonwealth”). Zo had de legendarische wetgever Lycourgos het bepaald, in mogelijk de zevende of anders vroeg-zesde eeuw voor Christus. Veel eeuwen later moesten de regels duidelijk worden herbevestigd. In 243-242 v.Chr. bewoog koning Agis IV het bestuur om een wet (“rhetra”, een ongeschreven wet in de traditie van Lycurgus, waarvoor zie in het algemeen Plutarchus, Lycurgus, 13) aan te nemen die neerkwam op grootschalige kwijtschelding van schulden in combinatie met een herverdeling van land (Plutarchus, Agis, 8-13; cf. Paul Cartledge, Sparta and Lakonia. A Regional History 1300-362 BC, London 1979, 320: “Agis proposed to realize the twin revolutionary slogan of all oppressed Greek peasantries, cancellation of debts and redistribution of the land.”).  In 227 v. Chr. heeft koning Kleomenes III deze hervormingen in waarschijnlijk afgezwakte vorm verder doorgevoerd (Plutarchus, Kleomenes, 10; Cartledge, op.cit.,  320). Zo’n prachtig gebaar van, laten we met het voordeel van de twijfel zeggen, “generositeit” viel ook toen echter niet bij iedereen even goed: Agis IV werd door zijn vijanden vermoord vóór de hervormingen echt konden worden doorgevoerd; die vijanden kunnen grote schuldeisers zijn geweest die zich dan achter de collega-koning Leonidas II hadden geschaard (W.G. Forrest, A History of Sparta 950-192 B.C. New York & London 1968, 144-147; cf. J.T. Hooker, “Spartan Propaganda” in: Anton Powell, ed., Classical Sparta: Techniques Behind Her Succes, London 1989, pp. 122-141, op pp. 138-9).  Inderdaad had Sparta twee parallelle koningshuizen, maar dat is echt een ander verhaal…

Modern Europa zou zich meer door de klassieken moeten laten inspireren, zei ik aan het begin, en hoewel de kwijtschelding van schulden voor grote groepen schuldenaren buitengewoon zeldzaam was, heeft men toch kans gezien het tenminste twee keer uit te voeren. Laten we hopen dat het een derde keer ook nog lukt.

Met dit stukje betuig ik mijn solidariteit met de arme sloebers in Griekenland – “in het heden en het verleden” – en ik hoop dat “we” dat prachtige volk niet nog verder de grond in trappen in de naam van hun Europa, dat inmiddels door toedoen van de “homo economicus” helaas is verbasterd tot een monster dat geheel in strijd is met de geest van Europa als culturele en politieke eenheid (met verwijzing inderdaad naar Herbert Marcuse’s figuur van de Een-Dimensionele Mens). Ik besef dat we per Europaan voor zo’n 700 euro het schip in zouden gaan bij een “seisachteia” en dat geld heb ik ook niet, zelfs niet met een gezinnetje van slechts drie personen (3 x 700; zie Z24 op 24 februari 2015). Maar we kunnen ze niet laten barsten.  Om mijn persoonlijke motivatie te illusteren plaats ik een collage van foto’s die ik in Griekenland heb gemaakt (of laten maken door reisgenoten).

 

Wraak op Marken

Volendam heeft wraak genomen op Marken door de veerdienst te laten enteren door de Palingsound. We hoorden het schip “Jan Smit” komen en gaan vandaag, met, inderdaad, schallende muziek van de man die ook op de boot staat afgebeeld. Op de Gouwzee is wraak duidelijk mierzoet.

Jan Smit in Marken ©2015 HJLirb

Jan Smit in Marken ©2015 HJLirb