De opstand van de Messeniërs (464-460 v.C.) en de hardnekkige culturele identiteit van een onderdrukt volk

Ik ben de dag begonnen met een archeologisch feestje. Jay Shah attendeerde me (bedankt!) op een mooie video in de serie BBC Reel over de opgravingen in het terrein van de antieke stad Thouria op de Peloponnesos. Dat riep goede herinneringen op aan mijn tijd in de oudheidkunde toen ik onder meer geïnteresseerd was in de geschiedenis van de Spartanen. Ik had reeds vóór mijn studie, toen ik plaatsvervangend foerier was in de Oranje Nassaukazerne in Amsterdam, en uiteraard ook na aanvang ervan lekker veel tijd doorgebracht met de bestudering van de antieke bronnen (voornamelijk Herodotus, Thucydides, Xenophon, pseudo-Xenophon of “De Oude Oligarch”, Plato, Aristoteles, Plutarchus, Pausanias etc., allemaal in vertaling op de rechterpagina’s met een incidenteel oogje op de linkerpagina in het Grieks op maat) en met de secundaire literatuur van, behalve uiteraard Moses I. Finley, de werken van W.G. Forrest, Koen Stibbe, Paul Cartledge, Anton Powell e.a. Het doet me plezier om al die namen weer op een rijtje te zien en de boeken er even bij te zoeken. Dus nogmaals, Jay, bedankt voor de attentie!

Aanleiding van dit stuk is dus een video van de BBC waar de archeologe Xeni Arapogianni, die de leiding heeft van de opgravingen in Thouria, iets vertelt over de bevindingen van haar team. Mijn uitwerkingen en aanvullingen zijn geboren uit enthousiasme en louter informatief bedoeld, dus niet als een serieuze bijdrage tot de academia. Daarvoor zou ik veel meer tijd moeten nemen en ook een betere toegang moeten krijgen tot de relevante literatuur, gedrukt en online. Die toegang is voor mensen zonder aanstelling helaas niet te betalen. Dat gezegd hebbende, steek ik van wal.

Hoge pas door het Taygetos gebergte. Foto genomen vanuit de bus op een rit van Messenië naar Sparta tijdens een vakantie in 1990 (©1990/2019 Huib J. Lirb)

Hoge Langada pas door het Taygetos gebergte, op de weg Ethniki Odos 82 van Kalamata naar Sparti (37°04’58.3″N 22°09’23.5″E) in de haarspeldbochten vlak voorbij een kerkje (Ναός Άγιος Σώζων). Foto genomen vanuit de bus tijdens een rit van Messenië naar Sparta in 1990 (©1990/2019 Huib J. Lirb)

Thouria lag in Messenië. Deze regio was reeds vroeg veroverd door de buren aan de overzijde van de bergketen Taygetos, de Lakedaimoniërs (ook: Lakoniërs, lees: de Spartanen), in de 8e eeuw v. Chr., en de meeste inwoners zijn sindsdien door hun overweldigende buren gereduceerd tot een absolute onderhorigheid. Deze zogenaamde “heloten” die aldus systematisch waren onderworpen aan alomvattende exploitatie en willekeur waren als het ware “staatsslaven” (Pausanias 3.20.6 “Lakedaimonioon douloi”; Strabo 8.5.4, “tropon tina demosioi douloi”, “staatsslaven, in zekere zin”, of  liever “slaven van de burgerij”). Zij waren de gevangenen van de Spartanen die, op hun beurt en door eigen toedoen, ironisch genoeg daardoor zélf in gijzeling werden gehouden vanwege de dreiging die uitging van deze massa van onderdrukte buren (vanwaar ook het contrast met de latere Romeinen in Polybius Hist. 6.49.1). Het vermaarde militarisme van de Spartanen was, even door een korte bocht, daarvan het resultaat.

Kaart van de Peloponnesos met een paar van de plaatsen die genoemd zijn in de tekst. Componenten zijn rechtenvrij via Wikimedia Commons

De realiteit van die dreiging werd duidelijk in 464 voor Chr. toen de heloten inderdaad massaal in opstand kwamen in de plotselinge ontreddering na een zware aardbeving in Lakonië. Veel jonge mannen zouden zijn verpletterd door de ineenstorting van hun sportcentrum, een lot waaraan de allerjongsten zouden zijn ontsnapt omdat zij nu juist nét naar buiten waren gerend om achter een haas aan te gaan. Waar of niet, er zouden nog maar vijf huizen in Sparta overeind zijn gebleven. De slagkracht van de Spartanen was hoe dan ook in één klap verzwakt aangezien er mogelijk wel tussen de 10.000 en 20.000 mensen kunnen zijn gestorven in de aardbeving met een onmiddellijk reductie van de militaire macht van naar schatting zo’n 12% en met grotere gevolgen op de langere termijn (Stephen Hodkinson, “Inheritance , Marriage and Demography: Perspectives upon the Success and Decline of Classical Sparta” in: Anton Powell, ed., Classical Sparta: Techniques Behind her Success, London 1989, 79-121, op p. 102-104). De Spartanen die de ramp hadden overleefd vielen niettemin onmiddellijk in het gelid dankzij de tegenwoordigheid van geest van een van hun twee koningen, Archidamos, die, toen hij zag dat iedereen probeerde uit het puin te redden wat er te redden viel, luid alarm liet slaan met een trompetgeschal precies om een gelegenheidsaanval af te kunnen slaan. De opstandige heloten trokken daarop terug naar een verdedigbare positie. (En het is denkbaar dat de Lakonische heloten die acuut gevaar vormden dan ook vrijwel meteen zijn teruggedeinsd.) Hoewel de Messenische rebellen geen partij waren voor de Spartaanse phalanx in het open veld, zouden ze met zijn allen toch een heel contingent van 300 man onder leiding van een zekere Arimnestos, tot de laatste man hebben gedood in de slag bij Stenyklaros aan het noordeinde van de Pamisos vallei (Herodotus, Hist. 9.35 en 64; volgens Herodotus vochten de mannen van Arimnestos tegen alle rebellen, dus wellicht ook tegen de perioiken van Thouria en Aithaia; Pausanias 3.11.8 wijst er eeuwen naderhand op dat alleen de  heloten van Messenië in opstand waren gekomen en niet de “oude” dus Lakonische heloten).

Het theater van de stad Messene (die na bevrijding van de heloten door Epaminondas in 369 v. Chr. is gesticht over de ruïnes van de oorspronkelijke nederzetting) met de berg Ithomi en het moderne dorp Mavrommati in het verschiet (Foto 2010 Stefan Artinger, (Wikimedia Commons Public Domain)

Het theater van de stad Messene (die na bevrijding van de heloten door Epaminondas in 369 v. Chr. is gesticht over de ruïnes van de oorspronkelijke nederzetting) met de berg Ithomi en het moderne dorp Mavrommati in het verschiet. Foto 2010 Stefan Artinger (Wikimedia Commons Public Domain)

Daarna hebben de rebellen zich teruggetrokken in de heuvels. Ze hebben tien (of meer waarschijnlijk vier) jaar stand gehouden op de berg Ithomi (die ik in de vorige eeuw overigens heb mogen bezoeken samen met onder meer Jaap Jan Flinterman). De Spartanen waren niet bij machte de versterkte hoogte te bestormen –of wilden het verlies van manschappen niet riskeren – en nodigden daartoe Atheners uit die daarmee meer ervaring hadden. Op de valreep bedachten de Spartanen zich echter, omdat ze misschien toch liever geen Atheense pottekijkers ter plaatse wilden hebben die zich ook wel eens aan de zijde van de Messeniërs zouden kunnen scharen, en ze stuurden het Atheense contingent van generaal Kimon alras weer terug naar huis. Uiteindelijk mochten de Messenische “independentistes” (vergeef me dit geintje) de onneembare posities op de berg na onderhandeling onder vrije aftocht verlaten waarna ze met hun gezinnen op uitnodiging van de verongelijkte Atheners zijn gevestigd in Naupaktos (voor de opstand Herodotus IX.35, 64; Thucydides, I. 101-103; Diodorus Siculus XI.63-64; Plutarchus Kimon 16; Pausanias IV.24.5-7; discussie met bronnenkritiek Paul Cartledge, Sparta and Lakonia. A Regional History 1300-362 BC, London 1979, 215-223; en Nino Luraghi, “Becoming Messenian”, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 122 (2002), pp. 45-69, JSTOR). Nu hadden aan de opstand ook de burgers van Thouria en Aithaia (Aethaea) deelgenomen. Deze politieke gemeenschappen waren nimmer gereduceerd geworden tot de stand (status, klasse, wat ieder maar wil) van de heloten. Zij waren de zogenaamde “omwonenden” (perioikoi) van de Spartanen die niet in de onderdrukking van de heloten deelden maar toch ook ondergeschikt ware, met zulke verplichtingen als militaire bijstand en economische afdracht. Het waren autonome gemeenschappen die geen eigen buitenlands beleid mochten voeren, zo zouden we in moderne termen zeggen, maar die voor de Spartaanse samenleving, die in theorie zo notoir gesloten was, wél functioneerden als de “interface” met de buitenwereld in de economische c.q. financiële betrekkingen en natuurlijk ook de circulatie van informatie voor zover die niet verliep via persoonlijke contacten in de diplomatieke “vriendenkringen”. Uit de autonome gemeenschappen van de omwonenden kwamen ook veel zelfgemaakte producten en artikelen voort, zoals het wapentuig van de Spartaanse burgers (Spartiaten, de “Homoioi” ofwel de “Gelijken”) die natuurlijk niet zelf aan de slag gingen, tenzij het een veldslag betrof.

Gezicht op de locatie van Sparta in Eurotas vallei vanafhet klooster Mystras (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

Gezicht op de locatie van Sparta in Eurotas vallei vanaf het klooster Mystras (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

 

De meeste gemeenschappen van “perioiken” lagen in dezelfde vallei als de dorpen van Sparta, in de Eurotas vallei in de regio Lakonië, maar zoals gezegd hadden sommige centra in Messenië aan de andere kant van het Taygetos gebergte ook diezelfde status gekregen. Uit hun deelname aan de opstand blijkt volgens sommigen dat de Thouriatai (Pausanias  IV.31.1 “Thouriatoon polis”) een verbondenheid met de heloten had behouden, hun naaste buren met wie zij natuurlijk (ooit) een culturele identiteit deelden (zie de discussie in Nino Luraghi, “Becoming Messenian”, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 122 (2002), pp. 45-69, JSTOR –– Luraghi betoogt zelf tégen het voortbestaan van een oude Messenische culturele identiteit, zie onder). Dat is ook volgens de Ste. Croix de reden geweest waarom de Spartanen de Atheners die ze eerst hadden uitgenodigd plotseling toch weer terugstuurden: “the ordinary Athenian hoplite … may well have been shocked when he arrived in Messenia and found that the revolting ‘slaves’ of the Spartans were Greeks, the majority of them Messenians, who had never lost consciousness of the fact that their ancestors had been citizens of the polis of Messene, and were now fighting for their freedom and the right to be ‘the Messenians’ once more” (G.E.M. de Ste. Croix, The Origins of the Peloponnesian War, London 1972, 179f, cited by Paul Cartledge, Sparta and Lakonia. A Regional History 1300-362 BC, London 1979, 220-221).

De hoge muren van Messene, de hoofdstad van de herrezen polis der Messeniërs (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

De hoge muren van Messene, de hoofdstad van de herrezen polis der Messeniërs (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

Na de overwinning van Epaminondas van Thebe op de Spartanen in de slag bij Leuktra in 371 werd Messenië eindelijk bevrijd van het Spartaanse juk. In 369 herrees dit volk en ze vestigden hun nieuwe hoofdstad, Messene,  aan de voet van de berg Ithome. Die berg was hun akropolis en ze zouden het geheel ommuren met de machtigste muren van hun tijd – de geschiedenis mocht zich immers niet herhalen – waarvan de imposante resten nog steeds te zien zijn (voor de bewering dat de Messenische muren de sterkste waren van hun tijd, zie Pausanias III. 31.4-5).  In de beschrijvingen van het herrezen Messenië door Pausanias, veel later in de eerste eeuw na Christus, vinden we een paar aanwijzingen dat de nazaten van de ballingen later weer zijn teruggekeerd  (Pausanias IV.31.7: de Messeniërs van Naupaktos hadden de cultus van Artemis Laphria mee teruggenomen; Pausanias IV. 33.2: standbeeld van Zeus op Ithome, oorspronkelijk gemaakt voor de Messeniërs van Naupaktos).  Het interessante is dus de mogelijkheid dat zich een collectieve identiteit heeft gehandhaafd over een lange periode van zo’n 400 jaar harde onderdrukking (maar let op, dit wordt ook bestreden, waarvoor zie Luraghi 2002 en hieronder in de laatste paar alineas). Ik citeer daartoe graag nog een andere conclusie van de Ste. Croix dienaangaande, eentje die aansluit op zijn observatie dat het niet zozeer de Lakonische heloten waren die rebelleerden als wel de Messenische –– zoals Pausanias ook aangaf (3.11.8) en zoals af te leiden valt uit de prompte reddingsactie van koning Archidamos: “The Messenians were not only a single people: until the late eighth century they had been hoi Messenioi, an autonomous political unit which had recently become, or was in process of becoming, an independent Greek polis, in the very area where they subsequently laboured for their Spartan masters. They had, therefore, a natural feeling of kingship and unity. After Messenia was liberated and became an independent polis again, in 369 B.C., the only Helots left were the Laconian ones, many of whom were liberated subsequently, especially by Nabis in the early second century B.C.” (G.E.M. de Ste. Croix, The Class Struggle in the Ancient Greek World from the Archaic Age to the Arab Conquests, Duckworth: London 1981, 149-150). De Messeniërs op Ithome zijn zoals we hebben gezien met vrije aftocht vertrokken naar Naupaktos en volgens sommigen zou uit de beschrijvingen van Pausanias blijken dat ze hun culturele identiteit ook daar weten te behouden, te verrijken en weer terug te brengen naar het herrezen thuisland (alweer wijs ik erop dat deze conclusie omstreden is, waarvoor zie Luraghi 2002).

Sparta. Olijfboomgaard in de Eurotas vallei met de Taygetos in het verschiet (Foto ©1990/2019 Huib J. Lirb)

Sparta. Olijfboomgaard in de Eurotas vallei met de Taygetos in het verschiet (Foto ©1990/2019 Huib J. Lirb)

 

 Volgens Paul Cartledge zullen er niet heel veel opstandelingen nog in leven zijn geweest na een beleg van zeker vier jaar, maar de berg heeft een waterput vlak bij de top en de militaire dreiging was klaarblijkelijk groot genoeg om de Spartanen met hun bondgenoten jarenlang bezig te houden (Cartledge 1979, 221). De mensen die verantwoordelijk werden geacht voor de opstand en die anderen lijken te hebben gedwongen eraan mee te doen zijn wél gestraft, en geheid met de dood (Diodorus Siculus, 11.84; voor het vermoeden van de doodsstraf: Cartledge 1979, 218). Wat voor straf de twee autonome gemeenschappen van de Spartanen hebben gekregen voor hun betrokkenheid is me niet bekend maar het zou me niet verbazen als de politieke leiders van die gemeenschappen bij de afwikkeling de klos waren. Mogelijk waren deze perioiken degenen die hoopten te profiteren van de plotselinge gelegenheid door zich ook op te werpen als aanvoerders van de heloten. De heloten zullen arme lieden zijn geweest die, afgaande op hetgeen we weten van de structurele repressie, waarschijnlijk scheel keken van de honger en zich permanent geïntimideerd wisten. Het zal moeilijk voor ze zijn geweest om de 300 man van Arimnestos bij Stenykleros in de pan te hakken met louter landbouwwerktuigen, stokken en stenen. We weten van de slag bij Thermopylae wat zo’n contingent van 300 Spartiaten zoal vermocht.  Bij de slag van Stenykleros  waren ongetwijfeld de hoplieten van de Messenische perioiken betrokken geweest.  Als dat zo was dan zullen ook zij en hun familieleden het naderhand zwaar te verduren hebben gekregen. Dit is allemaal speculatie, al meen ik de lijn van de grootste waarschijnlijkheid nog steeds te volgen. Het is echter twijfelachtig of we hier meer over zullen komen te weten door de opgravingen.

 

Hoplieten afgebeeld op votiefreliefs van aardewerk, gevonden in Antheia (op zo'n vier kilometer van Thouria), gedateerd op de 4e eeuw v.Chr. en derhalve beslist relevant voor het huidige verhaal. Archaeological Museum of Messenia, Kalamata. Photo: Dan Diffendale (CC license with attribution)

Hoplieten afgebeeld op votiefreliefs van aardewerk, gevonden in Antheia (op zo’n vier kilometer van Thouria), gedateerd op de 4e eeuw v.Chr. en derhalve beslist relevant voor het huidige verhaal. Archaeological Museum of Messenia, Kalamata. Photo: Dan Diffendale (CC license with attribution). Ze stellen misschien de Dioscouriden voor die door de Spartanen en de perioiken in Lakonië en Messenië op gelijke wijze lijken te zijn geëerd (Luraghi 2002, 56-57).  

Want ik bedenk me wel wat Moses Finley heeft  aangetoond door de combinatie van de archeologie van de berg Hissarlik met de literaire geschiedenis van Troje kritisch te beoordelen: archeologie zal, volgens hem, nooit de veranderingen en ontwikkelingen kunnen documenteren die essentieel zijn voor het narratief van de geschiedenis (Moses I. Finley, The World of Odysseus [1954] 1979), dat wil zeggen, uit materiële objecten alleen zul je geen politieke of institutionele geschiedenis kunnen destilleren (Moses I. Finley, “Archaeology and History” [1971] in: id., The Use and Abuse of History, London 1986, 87-101).  Maar goed, hoezeer de waarschuwing ook nog steeds relevant is, de ontwikkeling van de archeologie heeft in tussenliggende tijd toch ook wel weer bewezen dat dit wellicht veel te minimalistisch gedacht was. Dus ook Finley verjaart?

 

Installatie voor de schapenhouderij op de heuvels om de berg Ithomi. (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

Installatie voor de schapenhouderij op de heuvels om de berg Ithomi. (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

 Want de archeologie van Lakonië en Messenië geeft ons wel het beeld van voornamelijk overeenkomstigheid en dat is natuurlijk betekenisvol: vondsten uit de cultusplaatsen aan de ene zijde van de Taygetos zijn stilistisch, iconografisch (beschrijving van representaties) en iconologisch (duiding van representaties) nauw verwant aan die van de andere zijde. Datzelfde geldt voor epigrafische vondsten en voor de verspreide vermeldingen in literaire bronnen. Met andere woorden: de Lakoniërs en Messeniërs lijken op grond van linguïstische aanwijzingen, iconografie en iconologie, archeologie in het algemeen, eigenlijk nauwelijks van elkaar te verschillen. Nu ben ik in deze tekst uitgegaan van de mogelijkheid dat zich in Messenië een collectieve identiteit heeft gehandhaafd over een lange periode van zo’n 400 jaar harde onderdrukking, een identiteit die ter plaatse en in den vreemde (Naupaktos) bewaard zou zijn gebleven, zij het met de nodige ontwikkelingen en veranderingen.  Ik heb echter ook al aangestipt dat er discussie is ontstaan over precies de vraag of de Messenische identiteit die na de vestiging van de polis in 369 begon te manifesteren nu een wederopleving was van een bestaande mentaliteit, als een nooit geheel verloren gegaan besef van een “ingebeelde gemeenschap” (denk aan Benedict Anderson), of dat die geëtaleerde “oudheid” eerder vergelijkbaar was met een “verzonnen traditie”  (denk aan Hobsbawm en Ranger) van een pas na de slag bij Leuktra verzonnen ingebeelde gemeenschap. De strijd tussen de “continuists” en de “discontinuist” (van dus de Messenische identiteit) heeft een boel discussie opgeleverd waarvan de historiografie is besproken door Luraghi in voornoemde publicatie. Luraghi betoogt in ieder geval dat er vóór de Spartaanse overheersing van de streek ten westen van de Taygetos geen spoor is van culturele samenhang, dat de aanduidingen van een Messenische voorverleden vaag en voornamelijk laat zijn, en dat de materiële cultuur, de mentaliteiten en de culturele identiteit van de perioiken in Messenië  voor zover wij die kunnen nagaan vergelijkbaar zo niet gelijk waren aan die van hun tegenvoeters in Lakonië aan de oostzijde van de bergketen. Dát er zich na de vestiging van een nieuwe politieke gemeenschap in 369 v. Chr. een Messenische identiteit zou hebben gevormd, met een duidelijke weerslag in latere bronnen zoals Pausanias, zou dan, volgens deze visie, in feite het resultaat zijn geweest van een op dat moment pas geconstrueerde “ingebeelde gemeenschap”, op maat en in een zo sterk mogelijk contrast met die van de buren. Geboren uit de wens tot onafhankelijkheid van de Spartanen, stelt Luraghi. “Messenian identity probably emerged out of the aspirations to autonomy and independence of some perioikoi who lived quite far from the centre of the Spartan State, across the mountains, in a fertile region with well-marked natural borders” (Luraghi 2002, 68).

“Messenian identity probably emerged out of the aspirations to autonomy and independence of some perioikoi who lived quite far from the centre of the Spartan State, across the mountains, in a fertile region with well-marked natural borders” (Luraghi 2002, 68). Bergtop langs de Langada kloof  dichterbij Sparta (de Megali Lagada-kloof) op de weg OE 82 door het Taygetos gebergte tussen Αναρριχητικό Πεδίο Λαγκάδας (in het oosten richting Sparti) en de Ag. Vasilios met het restaurant Silimpobes (in het westen richting Kalamata)
(vermoedelijke coordinaten 37.075428, 22.295221). Foto genomen vanuit de bus op een rit van Messenië naar Sparta tijdens een vakantie in 1990 (©1990/2019 Huib J. Lirb)

Is die wens om vrij te komen van de Spartaanse overheersing, gedeeld door de heloten van Ithome én de perioiken van Thouria en Athaia, dan niet op zich al blijk van een gezamenlijke identiteit die, ondanks de overeenkomsten in de materiële cultuur en de cultische voorstellingen, anders is dan die van de Spartanen? Ligt daarin dan niet de essentie van een verbinding die de basis kan hebben gevormd van een “ingebeelde gemeenschap”. Zoals Nino Luraghi het zelf zegt: ter legitimatie van hun opstand en aansporing tot volharding gebruikten de rebellen de, wat hij beschouwt, fictie van een Messenische verleden en werden ze daardoor als het ware Messeniërs.  “The existence of a Messenian land, and of a political community called the Messenians in olden times, was a necessary presupposition for the claim of the rebels to freedom and independence from Sparta. Whoever they were, only by linking themselves to those Messenians –– by becoming Messenians, as it were –– could they justify their uprising. One could say that it is not so much that they revolted because they were Messenians, as vice versa: Messenian identity and revolt from Spartacan be seen as two sides of the same coin. The paramount importance of the Messenian identity for the rebels explains why they conspicuously and stubbornly clung to it even after the revolt was over.” (Luraghi 2002, 60). Maar hebben we het dan niet toch weer over hetzelfde? De Messenische identiteit wordt nu voorgesteld als een werkelijkheid voor de rebellen die heeft voortgeduurd tot in de eeuwen erna. Maar Luraghi veronderstelt dat die pas ontstond op het moment van rebellie. Is het dan niet waarschijnlijker dat die aspiraties voor onafhankelijkheid en bevrijding, die de kern zouden vormen van de Messenische identiteit, niet al langer bestond, vóór de gelegenheid zich plotseling voordeed na de zware aardbeving van 464 (of 469 zoals Luraghi het wil)? Het streven naar onafhankelijkheid zal niet op stel en sprong zijn ontstaan al zal het misschien inderdaad niet zo oud geweest als de 8e eeuw voor Christus. Om rekening te houden met deze visie van de “discontinuists” zal ik mijn eerdere opmerking over de mogelijkheid dat zich in Messenië een collectieve identiteit heeft gehandhaafd over een lange periode van harde onderdrukking moeten aanpassen door geschatte duur van 400 jaar te schrappen. Maar de essentie van die mogelijkheid blijft gehandhaafd. En als er inderdaad een identiteit was die gericht was op de onafhankelijkheid van het Spartaanse juk en om die reden “Messenische” was, dan kan ik me niet zo gauw indenken welke weerslag die zou kunnen hebben in de archeologie van Messenië. Dat brengt me toch weer terug bij Moses Finley.

Slotwoord

Het is wel erg frappant om te constateren hoezeer deze hele discussie, en de historische werkelijkheid die ermee wordt geobjectiveerd, toch doet denken aan de actuele problematiek van de Catalaanse identiteit die immers ook in sterke mate wordt gevormd en gevoed door het streven naar onafhankelijkheid van een overheersende buur.

Mogelijk wordt mijn verhaal naderhand nog bijgewerkt na raadpleging van meer literatuur over deze kwestie. Dit zet ik toch publiek omdat, laten we eerlijk wezen, dit slechts een persoonlijk weblog is met stukken waarvan sommige vrienden en mogelijk passanten plezier aan beleven en naar eigen inzicht voordeel mee kunnen doen.

Eindnoten
Video BBC Reel: https://www.bbc.com/reel/playlist/hidden-histories?vpid=p07rzrm0
Informatie over de opgravingen van Thouria van de Hellenic Education & Research Center: https://www.herc.gr/thouria-bibliography/ (met beknopte bibliografie)
USA Aanmelding voor veldwerk bij het Archaeological Institute of America: https://www.archaeological.org/fieldwork/excavating-in-ancient-thouria-in-messenia-peloponnese-greece/
Voor de antieke beschrijving van de stad Thouria, met vermelding van de lager gelegen nieuwe stad en de hoger gelegen oude stad met, in de Romeinse tijd, nog de resten van de muur en de tempel gewijd aan de godin van de Syriërs, zie Pausanias, Beschrijving van Griekenland, IV.31.1-2; IV.32.6 voor een tempel gewijd aan Sarapis en Isis in “Romeins” Messenië.
De locatie van Aitaia zou onzeker zijn (Luraghi 2002, 58-59) maar, voor wat het waard is, tegenwoordig ligt een gehucht met precies die naam zo’n twee kilometer ten noorden van het moderne Thouria. Nog eens twee kilometer naar het noorden op dezelfde weg ligt een plaats die Antheia heet. Zie voor dit alles Google Maps.
(Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

Gemotoriseerde pakezel met nummerplaat van Messenia (Foto ©1993/2019 Huib J. Lirb)

“Alsof de aarde plat was.”

Dit is de tekst van mijn toespraak gehouden op 18 mei 2019 in Amsterdam ter gelegenheid van de Jocs Florals op de Dam, een evenement georganiseerd door Assemblea Nacional Catalana Nederland met onder andere Laura Prat Bertrams en Meritxell Serret, gevolgd door poëzie, muziek (van Cobla Amsterdam) en dans.

De korte versie zoals uitgesproken

“Verontrustend genoeg moet vandaag opnieuw door Catalaanse ballingen een oproep worden gedaan aan de Nederlanders om zich in te spannen voor het herstel van de democratie en rechtsorde in Spanje. Net als in 1974 zijn er Catalaanse ballingen verspreid over Europa. Deze ballingen, zoals mevrouw Meritxell Serret, spannen zich onvermoeibaar in voor de gelding van de politieke rechten van henzelf én van die van hun electorale achterban.

        Zij zijn vrije burgers van de Europese Unie want er staat geen Europees aanhoudingsbevel meer tegen ze uit. De Spaanse Justitie haalde meerdere keren bakzeil bij buitenlandse rechters omdat het delict van rebellie niet werd erkend. Het is voor iedereen, behalve de Spanjaard, immers zonneklaar dat de beklaagden geen gewapende opstand hebben georganiseerd maar gewoon een referendum. 

In het referendum van 1 October 2017 stemde een meerderheid voor de onafhankelijkheid. Dat referendum werd door de Spaanse Staat verboden en zoveel mogelijk gefrustreerd. Daarbij is grof geweld gebruikt. Meer dan duizend mensen hebben medische verzorging gezocht ten gevolge van de verwondingen die de Spaanse politiemensen op die dag hadden toegebracht. De organisatoren van het referendum worden nu strafrechtelijk vervolgd, net als de politici die uitvoering hebben gegeven aan de uitslag door de Catalaanse Republiek uit te roepen. Hetzelfde gebeurt met alle mensen die het referendum hebben gefaciliteerd, zoals de honderden burgemeesters en schooldirecteuren die hebben meegewerkt aan de inrichting van de stembureau’s. En nu wordt ook de directie van de Catalaanse publieke omroep vervolgd wegens lidmaatschap van een criminele organisatie, met een strafeis tot acht jaar, omdat men partijdig verslag zou hebben gedaan van de gebeurtenissen in 2017. 

     Het Spaanse Hooggerechtshof is inmiddels bezig met het eerste strafproces tegen de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging. Draconische straffen tot wel 30 jaar worden geëist tegen mensen die slechts hun democratische en politieke rechten hebben uitgeoefend. En intussen hebben deze beklaagde democraten dan al een jaar tot anderhalf in voorlopige hechtenis gezeten. 

      Internationale waarnemers hebben herhaaldelijk hun twijfels geuit over de rechtvaardigheid, onpartijdigheid en billijkheid van het maxi-strafproces. Zo hebben Spaanse politiemensen verklaringen gegeven die volstrekt ongeloofwaardig zijn in het licht van de talloze documentaire video’s die op die dag zijn gemaakt. De rechter neemt ze niet in beschouwing. En dat levert een ridicule situatie op waarvan het lachen ons snel vergaat. De zaak is onder de rechter? Jawel, onder een rechter die vooral de kunst van het weglaten goed verstaat. Veel vragen van de verdediging worden bruusk gediskwalificeerd. Talloze getuigendeskundigen die door de verdediging zijn voorgesteld, zijn sowieso niet welkom geheten in de poppenkast van het Spaanse Hooggerechtshof. De onontkoombare conclusie is dat het hier gaat om een politieke vervolging.

Dit kan niet worden afgedaan als een interne aangelegenheid van Spanje: de schending van mensenrechten gaat de gehele Europese Unie aan aangezien die een waardengemeenschap zegt te willen zijn. De grote kwestie die hier achter steekt is die van het recht op zelfbeschikking van de Catalanen. Dat recht is door de Verenigde Naties en de Europese Unie bij verdrag gegarandeerd. En via die verdragen is het recht ook geïncorporeerd in de Spaanse grondwettelijke orde. Het is dan ook een misverstand dat het referendum illegaal zou zijn. Niettemin stélt de Spaanse Staat het toch gewoon zo, alsof de aarde plat was, nét als de Spaanse conservatieve media en, met hen, het gros van de buitenlandse journalisten die de zogenaamde kwaliteitskranten volgen. Alsof de aarde plat was.”

De langere versie zoals die was toegesneden op het eerder toegewezen tijdsbudget

“Deze manifestatie is, zoals gezegd, een herhaling van eenzelfde bijeenkomst die Catalaanse ballingen uit alle landen hebben gehouden in october 1974. Toen werd een politieke oproep gedaan aan de Nederlanders om zich in te spannen voor het herstel van de democratie en rechtsorde in Spanje. 

      Verontrustend genoeg hebben we vandaag te maken met een variatie op datzelfde pleit. Want opnieuw zijn er Catalaanse ballingen verspreid over de landen België, Schotland en Zwitserland. Deze ballingen, zoals inderdaad mevrouw Meritxell Serret, de voormalig minister in de regering van de 130e president van de Catalaanse Generalitat, spannen zich onvermoeibaar in voor de gelding van de politieke rechten van henzelf én van die van hun electorale achterban.

        De ballingen zijn gewoon vrije burgers van de Europese Unie want er staat geen Europees aanhoudingsbevel meer tegen ze uit. Die zijn ingetrokken nadat rechters in België en Duitsland het Spaanse verzoek tot uitlevering hadden verworpen. Rechters in Zwitserland en Schotland zouden datzelfde doen. Alleen Spanje gelooft nog in de geldigheid van de aanklacht van rebellie, een delict dat het gebruik van geweld veronderstelt of de gerichte aanstichting daartoe. De Spaanse justitie is inmiddels bezig met de berechting van een groep sleutelfiguren van de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging. Draconische straffen worden geëist tegen mensen die slechts hun democratische en politieke rechten hebben uitgeoefend. Internationale waarnemers hebben herhaaldelijk hun twijfels geuit over de rechtvaardigheid, onpartijdigheid en billijkheid van het maxi-strafproces. De onontkoombare conclusie is dat het hier gaat om een politieke vervolging.

Ik zou hier omstandig uitdrukking willen geven aan mijn verontwaardiging over de schandelijke schending van mensenrechten in het hele proces. Maar het is wellicht nuttiger om te proberen aan de belangstellende toehoorder een paar misverstanden aan te kaarten die aan de basis liggen van de zaak.  

De grote kwestie die hier achter steekt is natuurlijk die van het recht op zelfbeschikking van de Catalanen. Dat recht is door de Verenigde Naties en de Europese Unie bij verdrag gegarandeerd voor ieder volk dat daartoe een democratisch besluit wenst te nemen. Op 1 October 2017 nám het Catalaanse electoraat dat besluit, in een referendum dat door de Spaanse Staat werd verboden en dat zoveel mogelijk werd gefrustreerd. Met grof geweld. Meer dan duizend mensen hebben medische verzorging gezocht ten gevolge van de verwondingen die de Spaanse politiemensen op die dag hadden toegebracht. Ondanks de repressie was de opkomst groot. De uitslag was een overduidelijke overwinning voor de voorstanders van de onafhankelijkheid van Catalonië als republiek. Zoals bekend worden de organisatoren van het referendum nu strafrechtelijk vervolgd, net als de politici die uitvoering hebben gegeven aan de uitslag door de Catalaanse Republiek uit te roepen. Hetzelfde gebeurt met alle mensen die het referendum hebben gefaciliteerd, zoals de honderden burgemeesters en schooldirecteuren die hebben meegewerkt aan de inrichting van de stembureau’s. En afgelopen week is bekend gemaakt dat ook de directie van de Catalaanse publieke omroep zal worden vervolgd wegens lidmaatschap van een criminele organisatie, met een strafeis tot acht jaar, omdat men partijdig verslag zou hebben gedaan van de gebeurtenissen in 2017. 

Maar nu even terug naar de basis. Het is een misverstand dat het referendum illegaal zou zijn. Het recht tot zelfbeschikking, intern of extern, is een fundamenteel mensenrecht gegarandeerd door het Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van de Verenigde Naties. Dat hele verdrag is ook geïncorporeerd in de Spaanse grondwettelijke orde. Daarom klopt de bewering niet dat de Spaanse grondwet een dergelijk referendum zou verbieden. Niettemin stélt de Spaanse Staat het toch gewoon zo, alsof de aarde plat was, nét als de Spaanse conservatieve media en, met hen, het gros van de buitenlandse journalisten die de zogenaamde kwaliteitskranten volgen. 

Evenmin is het een interne aangelegenheid van Spanje: de schending van mensenrechten gaat de gehele Europese Unie aan omdat die nu eenmaal is opgericht als een waardengemeenschap. 

Er zijn meer misverstanden die een belemmering vormen voor een beter begrip van de Catalaanse kwestie. Kwade tongen beweren, ten onrechte, dat de Catalaanse taal en cultuur niet authentiek genoeg zouden zijn maar slechts romantische fabricaten van de 19e eeuw. Ook worden de historische aanspraken van Catalanen veelal in twijfel getrokken. Dat Catalonië in 1714 van zijn soevereiniteit is beroofd door de Spaanse Monarchie en vervolgens een culturele en politieke genocide heeft moeten ondergaan, wordt tegenwoordig vrij algemeen beschouwd als “oude geschiedenis”, als “water onder de brug”. Maar wanneer verjaart een annexatie eigenlijk? Wanneer moet men zwijgen over bijvoorbeeld die van Tibet door China? Na 100 jaar? Na 200 jaar? Kijk, als iedereen het vergeten is of het niet belangrijk genoeg meer vindt, ja, dan is de zaak vast afgelopen. Maar wanneer het duidelijk is dat een volk zich honderden jaren lang, hoewel in fases van wisselende intensiteit, maar blijft verzetten tegen de politieke en culturele overheersing van de voormalige buren, dan is het toch niet aan buitenstaanders om te zeggen wanneer het genoeg is geweest?

De geschiedenis van de relaties tussen Catalonië en Spanje in de afgelopen drie- tot vierhonderd jaar wordt gekenmerkt door een voortdurend streven naar de (herwinning) van de Catalaanse onafhankelijkheid. Het is een krachtenspel tussen Catalanen die hun culturele en politieke rechten verdedigen tegen de aanhoudende druk van de overweldigers uit Madrid, de Castilianen, om de Catalaanse samenleving te doen voegen naar de eigen standaard. Het is met andere woorden een eeuwendurend proces van culturele overheersing dat we Castilianisatie kunnen noemen of Spanjolisatie.  Van tijd tot tijd is de repressie van de politieke en culturele rechten zo hevig geweest dat er sprake was van culturele genocide, zoals beslist gezegd mag worden voor de tijd onder het regime van de Nationalisten van Franco. Alleen op een knullig niveau van folklore mocht de Catalaanse identiteit blijven bestaan omdat dat voor de buitenwacht de indruk zou geven van culturele diversiteit en, gelijk de castañetjes en het stierenvechten, de aantrekkingskracht voor toerisme zou verhogen. Het gevaarlijke en destructieve nationalisme dat zo’n problematische rol speelt in de Catalaanse kwestie is dus juist het Spaanse nationalisme, dat vanaf de 17e eeuw onverminderd uitgaat van Madrid, en niet het evenzo veelal genoemde “nationalisme” van de Catalanen die daar ook nu nog op democratische en vreedzame weg aan willen ontkomen.  

Na de dood van de dictator in 1975 werd zijn aangewezen erfopvolger, koning Juan Carlos van Bourbon, de nominale regisseur van de grote Transitie. Het fascistische Spanje zou zich omvormen tot een democratische rechtsstaat om netjes toe te kunnen treden tot de Europese Gemeenschap. Veel van Franco’s ministers en topbestuurders luisterden naar de tijdgeest en ontpopten zich als ware democraten, ogenschijnlijk althans, en men nodigde zelfs de uitgeweken ballingen van linkse zijde uit om aan tafel te komen voor onderhandelingen. Er werd een grondwet opgesteld die in fases werd goedgekeurd door zowel het parlement als de bevolking, bij referendum. Alles leek democratisch piekfijn volgens het boekje te zijn verlopen en het buitenland, dat intussen toch al gewoon zaken had gedaan met Spanje, was blij dat de smet van fascisme daarmee van iedereen was afgegleden. De smet leek extra snel te zijn verdwenen omdat er meteen werd besloten tot een algemeen verbod op het oprakelen van oud zeer.  Met de wet op Amnestie van 1977 werden alle zonden in een klap witgewassen. En veel mensen hebben vandaag nog grote moeite met deze wet van, zogenaamd, Amnestie en Amnesie. De documentaire film “El Silencio de Otros” (“Andermans stilzwijgen”), die afgelopen jaar draaide op het IDFA festival is in dit verband van harte aanbevolen. 

Intussen bestaat er steeds meer twijfel over het welslagen van de transitie. Volgens velen heeft de kliek van Franco zich diep in de staat ingegraven ––in de politiek, het bestuur, het bedrijfsleven en zelfs de rechtspraak–– en heeft deze kliek zich al die tijd weten te verversen met mensen die zich op ouderwetse wijze gedragen als de corrupte en autoritaire Nationalisten van weleer. Dit zou nog steeds zijn weerslag vinden in de gebrekkige staat van de democratie en de rechtsorde. Veel van de Catalanen die streven naar onafhankelijkheid willen zich juist van Spanje afscheiden om eindelijk te ontkomen aan wat zij beschouwen als een gijzeling door de hoeders van de Spaanse grondwet. 

Maar dan komt het volgende misverstand: de Catalanen hebben toch zelf met een overgrote meerderheid vóór de grondwet gestemd? Met de Spaanse grondwet van 1978 zijn inderdaad alle partijen indertijd accoord gegaan. Met de Catalanen die gericht waren op samenwerking voorop, Maar dat accoord werd grotendeels bereikt uit angst voor een terugval tot een openlijke dictatuur, met de hoop gevestigd op de Europese bescherming en met de belofte dat de autonomie van de regio’s in de komende jaren verder zou worden uitgewerkt. 

    Die belofte van interne zelfbeschikking is echter niet waargemaakt. Het Spaanse nationalisme heeft zoals altijd geleid tot de versterking van de nationale eenheid van Spanje, in alle opzichten, ondanks de belofte van de grondwet om regionale eigenheid en verscheidenheid te garanderen. De Spaanse grondwet van 1978 bevat de onmogelijke tegenstelling van een ondeelbare natie die uit verschillende nationaliteiten bestaat. “De Grondwet berust”, volgens het tweede artikel en ik citeer, “op de onlosmakelijke eenheid van de Spaanse Natie, gemeenschappelijk en ondeelbaar vaderland van alle Spanjaarden, en erkent en waarborgt het recht op autonomie van de nationaliteiten en regio’s waaruit zij is samengesteld, alsmede de solidariteit tussen al deze onderling.” 

De duivel zit in de staart. Want die solidariteit is in de praktijk volledige harmonisatie gaan betekenen. Met een wisselende intensiteit heeft de Spaanse Staat homogeniteit afgedwongen, gelijkvormigheid, op Spaanse leest. Want een autonome regio mag best wel een eigen wet aannemen, maar die moet dan op ongeveer gelijke wijze ook door alle andere regio’s worden aangenomen. Anders wordt de wet geheid vernietigd door het Spaans Constitutioneel Hof. En de kans op welslagen is vaak klein voor bijvoorbeeld Catalaanse voorstellen. De meerderheid van de 17 autonome regio’s zal tégen zijn. Dat is niet toevallig. Want er zijn in de Transitie juist zoveel regio’s in het leven geroepen, om de historische nationaliteiten van de Basken, Catalanen en Galiciërs tot een minderheid te reduceren. Het gewicht van Castilië weegt altijd zwaarder en het Constitutioneel Hof zal altijd leunen. Dát is de “harmoniserende” uitwerking van het beroemde “rondje koffie voor iedereen”.

En zo zijn na de verwerping van het Catalaanse Statuut van Autonomie door het Constitutioneel Hof in  2010 vrijwel alle besluiten van de autonome Catalaanse regio teruggedraaid. Hierbij ging het om zulke zaken als: 

  1. subsidies voor schone energie en maatregelen ter reductie van de CO2 uitstoot;
  2. bijzondere bijstand voor arme huishoudens die de energierekening niet kunnen betalen;
  3. een voorziening voor arbitrage ter voorkoming van huisuitzetting bij betalingsachterstanden van huur of hypotheek;
  4. een eigen wet ter bevordering van de gelijke behandeling van mannen en vrouwen;
  5. een aparte belasting op leegstaande woningen ter bevordering van sociale woningbouw;
  6. het voeren van de Catalaanse taal naast de Castiliaanse in het onderwijs;
  7. het verbod op het houden van stierenvechten.

Het voorbeeld van het stierenvechten raakt de kern van het Spaanse staatsnationalisme. Men zal het stierenvechten in alle regio’s moeten blijven faciliteren. Ook in Catalonië. En daarbij moet de stier dan ook wel écht worden gedood. De Balearen hadden in 2017 namelijk geprobeerd het probleem te omzeilen door de stieren in leven te houden, zelfs zonder bloedvergieten. De Spaanse regering heeft daarop onmiddellijk bezwaar aangetekend bij het Constitutioneel Hof.  Er moet en zal immers bloed vloeien want anders is het niet Spaans genoeg. Het is niet voor niets erkend nationaal erfgoed en met trots op de kandidatenlijst van het Unesco Werelderfgoed gezet! En zónder stierenbloed is het volgens het Constitutioneel Hof geen Spaanse cultuur – en daarom moeten de Balearen nu ook weer terug in het geharmoniseerde gelid.   

En zo wordt de feitelijke autonomie van de regio’s door besluiten van het Constitutioneel Hof in Madrid beperkt om alle regio’s zo gelijkmatig mogelijk te “Spanjoliseren”. In Catalonië is aldus het Statuut van Autonomie, dat de behoefte aan zelfbeschikking “intern” had kunnen houden, in de praktijk afgebroken tot een dode letter. 

     Die afbraak op zich is een grove schending van de mensenrechten door de Spaanse Staat. En het is precies vanwege dié systematische beperking van het zelfbeschikkingsrecht van de Catalanen dat de aanhang van de onafhankelijkheidsbeweging de laatste jaren zo sterk is gegroeid. Volgens de Grondwet zou tenminste deze interne zelfbeschikking, de autonomie, gewaarborgd moeten zijn. Maar de Spaanse Staat houdt zich daar niet aan.

Politiek is de uitnodiging om echt de dialoog aan te gaan nog altijd open. De ingrijpende verwerping van het Catalaanse Statuut van Autonomie in 2010 was voor veel Catalanen echter het bewijs dat er met Spanje niet viel samen te werken. Met een dusdanig onwerkbare relatie met Madrid werd het steeds meer mensen duidelijk dat afscheiding de enige uitweg nog was. Dat onafhankelijkheidsstreven neemt nu alleen maar verder toe dankzij de actuele repressie door de Spaanse staat en de opzichtige wederopleving van een Franquistische onderstroom die terug is van nooit weggeweest. Dát is de essentie van de zaak.”